- Mekânı kimliğe hapseder,
- Hafızayı taraflara böler,
- Geçmişi anlamak yerine geçmiş üzerinden hak iddia etmeye başlar.
Oysa Gromni Vadisi ne yalnızca “bir Rum yerleşimi”dir ne de sadece “terk edilmiş yapılar topluluğu”. Burası, Anadolu’nun tarihsel sürekliliğinin bir parçasıdır.
Türk akademik çalışmalarının işaret ettiği mimari bilinç, Yunan kaynaklarının vurguladığı kültürel yaşam ve yabancı araştırmaların ortaya koyduğu demografik dönüşüm; birbirini yok eden değil, birlikte anlam kazanan verilerdir.
Ortak Hafıza Nedir, Ne Değildir?
Ortak hafıza;
- Suçu eşitlemek değildir,
- Tarihi sulandırmak değildir,
- Kimlikleri yok saymak değildir.
Ortak hafıza, aynı mekânın farklı zamanlarda farklı insanlar tarafından yaşanmış olduğunu kabul etmektir.
Gromni Vadisi’nde bir kilisenin varlığı, Anadolu’nun Türk yurdu olduğu gerçeğini zedelemez. Aynı şekilde, bu toprakların Türk-İslam tarihi içindeki merkezi rolü de geçmişte yaşamış diğer toplulukları inkâr etmeyi gerektirmez.
Sorun inkârda değil; tek anlatıya mahkûm olmaktadır.
Akademi ile Gazetecilik Arasında Bir Yol
Akademinin dili çoğu zaman soğuk ve erişilmez, gazeteciliğin dili ise bazen aceleci ve yüzeyseldir. Oysa tarih gibi hassas bir alanda ihtiyaç duyulan şey, bu iki dilin kesişimidir.
Gromni örneğinde:
- Akademi bize veriyi,
- Gazetecilik ise bağlamı sunar.
Taşın nerede durduğunu akademi söyler; o taşın neden hâlâ konuştuğunu gazetecilik anlatır.
Mübadele: Bir Travma mı, Bir Kuruluş mu?
1923 mübadelesi, Yunan kaynaklarında çoğu zaman travmatik bir kopuş, Türk kaynaklarında ise ulus-devlet inşasının zorunlu bir adımı olarak ele alınır. Her iki yaklaşım da kendi bağlamında doğrudur; fakat eksiktir.
Eksik olan şudur:
Mübadele, sadece insanların değil, mekânların da yerinden edildiği bir süreçtir.
Gromni Vadisi bu yüzden sessizdir. Çünkü orada kalan yalnızca taş değil; yarım kalmış hayatların izidir.
Tarihi Siyasetten Kurtarmak Mümkün mü?
Zor ama mümkündür.
Bunun yolu:
- Tarihi sloganla değil, sabırla okumaktan,
- Kimlik üzerinden değil, mekân üzerinden düşünmekten,
- “Bizim tarihimiz–sizin tarihiniz” ayrımından çıkıp,
“Bu toprakların tarihi” demekten geçer.
Gromni Vadisi bize şunu hatırlatıyor:
Tarih, bağırarak değil; dinleyerek anlaşılır.
Sonuç: Taşlar Taraf Tutmaz
Gromni’deki taş yapılar ne Yunan’dır ne Türk.
Onlar Anadolu’dur.
Tarih siyasallaştığında taşlar susturulur.
Tarih hakkaniyetle okunduğunda ise taşlar konuşur.
Ve belki de en doğru tarih okuması şudur:
Geçmişi bugünün kavgasına alet etmeden,
geleceğin vicdanına emanet etmek.